Syri që mallkon dhe syri që mbron – mite dhe fakte rreth “syrit të keq”

Që nga lashtësia, njerëzit kanë besuar se shikimi mund të bartë një fuqi të padukshme. Thuhej se një sy i mbushur me zili ose mllef mund të sillte sëmundje, të prishte begatinë apo të dëmtonte fëmijët e vegjël. Kështu lindi miti i syrit të keq – një mallkim i heshtur që mjaftonte të përhapej vetëm me një vështrim.

Për t’u mbrojtur nga kjo fuqi e supozuar, kultura të ndryshme kanë krijuar simbole dhe rituale të posaçme. Në Turqi u përdor syri blu prej qelqi, i njohur si Nazar Boncuğu, që besohej se thyen energjinë e ligë. Në botën arabe dhe hebraike përdorej Dora e Fatimesë (apo Hamsa), ndërsa në traditat kristiane dhe myslimane mbrojtja vinte përmes kryqit, lutjeve dhe hajmalive. Ritualet varionin nga recitimi i fjalëve të shenjta, tek tymosja me kripë ose me barishte të djegura, deri tek shkrirja e plumbit mbi ujë për të larguar mallkimin. Shenjat që i atribuoheshin syrit të keq ishin të shumta: një fëmijë që qante pa arsye, kafshë që sëmureshin papritur, apo pasuri që humbiste në mënyrë të pashpjegueshme.

Megjithatë, shkenca e shpjegon ndryshe këtë fenomen. Syri i keq shihet si një besëtytni, e lindur nga nevoja e njeriut për të kuptuar fatkeqësitë e papritura. Psikologët flasin për efektin nocebo, kur trupi dhe mendja reagojnë ndaj ankthit dhe stresit, duke gjeneruar pasoja reale. Nga ana tjetër, mbajtja e një simboli mbrojtës – si nazari apo një fije e kuqe – ofron ndjesinë e sigurisë dhe qetësisë, një efekt i lidhur me placebo-n.

Antropologët theksojnë se besimi tek syri i keq ka ekzistuar pothuajse në të gjitha kulturat: nga Mesopotamia e lashtë, Egjipti, Greqia, Turqia dhe Ballkani, e deri te kultura popullore e sotme. Ai ka mbijetuar përmes simboleve, ritualeve dhe rrëfimeve, duke u bërë pjesë e identitetit kulturor dhe shpirtëror të popujve. Në këtë kuptim, syri i keq është një pasqyrë e frikave dhe shpresave të njeriut. Miti i jep formë fuqisë së tij, ndërsa faktet tregojnë se forca e vërtetë qëndron te besimi dhe psikologjia e individit. Një rruazë blu e varur në qafë nuk është thjesht një mburojë, por një kujtesë se njeriu gjithmonë ka dashur të shohë të padukshmen dhe ta kthejë në simbol.

Edhe në Shqipëri, syri i keq është pjesë e trashëgimisë popullore dhe lidhet ngushtë me fenë. Fëmijëve të vegjël shpesh u vendosen fije të kuqe, shenja me hi në ballë ose hudhra në prag të shtëpisë për mbrojtje. Gratë shtatzëna mbronin veten me hajmali ose me lutje. Besimi se Zoti ose Allahu mund të largojë çdo ndikim të ligë lidhet me recitimin e ajetëve të shenjta dhe lutjeve mbrojtëse.

Kështu, tek shqiptarët, mbrojtja nga syri i keq nuk shihet vetëm si një besëtytni, por si një kombinim i traditës kulturore dhe besimit fetar, ku fuqia e vërtetë qëndron te besimi shpirtëror dhe te forca e brendshme.

Ka njerëz që janë sykeq ndaj të afërmve, madje dhe ndaj vetes së tyre. Njerëz të tillë duhet të lexojnë sa më shumë Kuran dhe të thonë “Mashallah” kur shohin diçka që u pëlqen.

Në fenë islame saktësohet se myslimanët janë të obliguar të thonë “Mashallah”, kurdo që shohim diçka të bukur dhe që tërheq vëmendjen. /noa.al